In september 2012 waren we met Conam op bezoek bij het benzinepompenmuseum van Theo van der Zon. Naast de grote hoeveelheid benzinepompen in het museum hing er aan de muur een sterk uitvergrote foto van een pomp waarvan niemand de fabrikant scheen te kennen. Tot Conam-lid Henk Visscher de foto onder ogen kreeg en wist te vertellen dat dit een zogenaamde ‘Gispen’ pomp was. Maar eigenlijk wisten we toen nog niets, want wat was een ‘Gispen’ pomp? Tijd voor een uitgebreid onderzoek.
afbeelding 1: De benzinepomp van Gispen bij garage Swart in Den HaagWillem Hendrik Gispen
‘Gispen’ is natuurlijk de bekende industrieel ontwerper Willem Hendrik Gispen (1890-1981). Hij is voornamelijk bekend vanwege zijn ontwerpen van stalen meubelen, die ook nu nog erg in trek zijn. Bij de ‘Stichting Gispen Collectie’ in Culemborg wist men veel van al zijn ontwerpen, maar het was niemand bekend dat hij ook een benzinepomp zou hebben ontworpen. In het ‘Nederlands Architectuurinstituut’ in Rotterdam (tegenwoordig ‘Het Nieuwe Instituut’) wordt het privé-archief van W.H. Gispen bewaard en daartussen bevindt zich een doos met daarin een vijftigtal foto’s van diverse bouwwerken. Tussen deze foto’s zat een afbeelding van circa 50x30 cm van een benzinepomp genomen voor het pand van Autobedrijf J. Swart in Den Haag. Dit was dezelfde pomp als die op de foto bij Theo van der Zon (afbeelding 1). De foto was zo scherp dat niet alleen het benzinemerk ‘Autoline’ te lezen viel, maar zelfs ook het typeplaatje van de fabrikant van de pomp: de N.V. Riel & de Graaf uit Den Haag (afbeelding 2). In opdracht van de N.V. Acetylena, de verkoopmaatschappij in Nederland van Koninklijke/Shell had deze firma ook een eerdere benzinepomp gebouwd. Dat was een zogenaamde ‘Kroonpomp’, een makkelijk herkenbare, reclamezuilachtige pomp (afbeelding 3). De gietijzeren kroon boven op de pomp was een hint dat de Koninklijke/Shell Groep het predicaat “koninklijk” mocht voeren. De vroegste kroonpompen hadden een door Riel & de Graaf geproduceerd binnenwerk met meetklok. Dit werd de ‘Snelpomp D’ genoemd.
afbeelding 2: Typeplaatje van de NV Riel de Graaf
afbeelding 3: Een zogenaamde kroonpompmodel 51
In het archief van het Nederlands Architectuurinstituut bevond zich naast wat andere administratie ook het debiteurenboek van W.H. Gispen, met daarin onder andere een factuur van 800 gulden die hij op 23 april 1924 stuurde aan Riel & De Graaf. De factuur betrof het ontwerp van een bijzondere pompkast. Intern bij Riel & de Graaf kreeg deze pomp de aanduiding ‘Model 51’ Het idee voor deze pomp was afkomstig van C.A.G. Deterding, de toenmalige directeur van Acetylena. Gispen kreeg de opdracht en hij bedacht een twee meter hoge, achtkantige gietijzeren zuil met bovenop een ornament met een Franse lelie en een opalen, glazen eivormige bol waarin ’s avonds een lamp brandde (afbeelding 4). In tegenstelling tot de rode kroonpomp werd Gispen’s creatie uitgevoerd in typische ‘Stijl’-kleuren blauw en grijs. Net als de kroonpomp kreeg ook deze pomp het door Riel & de Graaf geproduceerde binnenwerk met meetklok (afbeelding 5).
In 1988 schreef André Koch een proefschrift over Gispen. Hierin valt onder andere te lezen: “De benzinepomp uit 1924 toont de verandering in Gispen’s opvatting aan ten gunste van het industriële product. Ze was speciaal ontworpen om in grote aantallen vervaardigd te kunnen worden. Een in gietijzeren fleur-du-lys ornament gevatte, opalen glasballon bekroont de achtkantige gietijzeren zuil. In de ballon brandde ‘s avonds en bij donker weer een gloeilamp. De teksten op de zuil en de ballon zijn in zakelijke, schreefloze kapitalen neergezet. De Franse lelie boven op de ballon is nog het enige decoratieve overblijfsel. De pomp, in totaal twee meter hoog, werd in ijzer gegoten door Riel & De Graaf in Den Haag.”
afbeelding 4: Detail van de Franse Lelie
afbeelding 5: Het binnenwerk met meetklok van zowel de kroonpomp als de Gispen pomphet groote misverstand
Niet iedereen was trouwens gecharmeerd van het ontwerp van Gispen. In het tijdschrift ‘De Gemeenschap’, viel een recensie te lezen, geschreven door Albert Kuyle: “Zonder de minste subsidie en zonder eenige ophef is ons land een mooi ding rijk geworden: de benzinepomp. Het luciferrood van de gladde pomp en de ronde, witte ballon zijn een nieuwe schoonheid in onze doodsche, (al te nette) straten. Wij hebben dit gezien, en we zijn even blij geweest.
Echter... Het groote misverstand, de kunst, heeft ook hier zijn onheil aangericht. Want de groote maatschappij die ons de benzine veel te duur verkoopt, ontdekte plotseling dat zij een ‘taak’ te verrichten had. Een gedeelte van het teveel betaalde geld, hebben we, in ‘kunst’ omgezet, terug gekregen. De heer W.H. Gispen heeft zijn beste krachten gewijd aan den buitenkant van een benzinepomp. U heeft het resultaat al gezien. Een achtkanten zuil, met een vergiet gekroond. Hieruit tapt men thans BENZINE. Op zich zelf is nòch de Maatschappij die de Autoline verkoopt, nòch de heer van Gispen waard dat wij er hier over schrijven. Maar het feit dat hier een typisch staaltje van wanbegrip is gegeven, maakt het nuttig dat we er even de aandacht op vestigen.”
Toch dacht gelukkig niet iedereen er zo over.
In 1924 vroeg Garage van Zijll uit Arnhem bij de gemeente een vergunning aan voor uitbreiding van hun garage met onder andere de plaatsing van een benzinepomp op het Velperplein. De aanvraag werd geweigerd met als reden dat hierdoor het Velperplein ontsierd zou worden. Pas nadat van Zijll in 1925 met een nieuwe aanvraag kwam, waarin ook de Gispen pomp was opgenomen, draaide de schoonheidscommissie om en verleende alsnog de vergunning.
straatmeubilair
Feit is dat het model 51 slechts korte tijd werd geproduceerd naast de bestaande kroonpomp. Gispen’s ontwerp was inderdaad een heus kunstwerk, maar daardoor ook duur in productie en onderhoudsgevoelig. Veel pompen van het Model 51 werden er niet gemaakt en het is naast de brugleuning van de Wagenbrug in Den Haag Gispen’s enige ontwerp voor straatmeubilair gebleven (afbeelding 6).
afbeelding 6: Een Gispen pomp bij garage Meijer te AmsterdamHoeveel van Gispen’s Model 51 zijn gemaakt weten we niet precies. Tot op heden hebben we in diverse archieven slechts 25 foto’s terug kunnen vinden. Hoogstwaarschijnlijk is de laatste Gispen pomp tijdens de Tweede Wereldoorlog vernietigd, want van daarna zijn geen foto’s bekend (afbeelding 7).
afbeelding 7: De restanten van een Gispen pomp bij garage Kirpenstein in 1945replica
Nadat er wat meer bekend was geworden over de Gispen pomp, bedacht Theo van der Zon dat hij toch wel graag zo’n pomp in zijn museum wilde hebben. Maar juist omdat er geen Gispen pomp meer bestaat, moest de pomp opnieuw ontworpen worden. Oliver Cromwell, een kennis die leerling architect was, bood aan een 3D ontwerp te maken. Dit gebeurde aan de hand van bestaande foto’s, waardoor de juiste maten van de pomp konden worden geschat. Het duurde een jaar voordat het 3D ontwerp klaar was. Daarna konden met behulp van een 3D printer een aantal plastic schaalmodellen worden gemaakt. Aan de hand hiervan werd in november 2017 een full size tekening gemaakt, waarna Theo van der Zon kon beginnen met het bouwen van de replica. Op 23 maart 2018 werd een start gemaakt met het gieten van de diverse onderdelen. Een probleem was de exacte kleurstelling, maar een kleurenfolder uit het Shell archief bracht hierin uitkomst. Meerdere gietstukken moesten worden gemaakt voordat alles naar de zin was van Theo. Alles bij elkaar een heidens karwei, maar begin 2019 was de replica van Gispen’s Model 51 gereed. Dat de pomp echt prachtig is geworden mag wel blijken uit de foto’s die we hebben gemaakt in een passende omgeving. (afbeelding 8 en 9).
afbeelding 8: De door Theo van der Zon gebouwde replica
Afbeelding 9: De replica van Gispen’s benzinepomp model 51 Bronnen:
Arnhemsche Courant, artikelen d.d. 21-10-1924 en 11-03-1925
Booy, Rutger en de Voogd, Bas: Van Blik naar Pomp, Uitgeverij Ad. Donker, maart 2015, ISBN 978 90 6100 688 6
De Gemeenschap 1e jaargang 1925 deel 1, artikel van Albert Kuyle. P301
Koch, André (proefschrift RU Leiden, 1988): Industrieel ontwerper W.H. Gispen (1890-1981)
Shell historical heritage & archive
Stadsarchief Rotterdam
Visscher, Henk
http://www.whgispen.nl/visie
http://www.rotterdam.nl/tekst:gispen
http://zoeken.nai.nl/CIS/object/4574 Inventaris nummer: TENTo347
https://www.delpher.nl/
Dit artikel is eerder gepubliceerd in het Conam Bulletin van juni 2019